Ο μαρξισμός και το εθνικό ζήτημα (1)

ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ - Κυριακή 11 Ιούλη 1999

Ι. Β. ΣΤΑΛΙΝ

Ο μαρξισμός και το εθνικό ζήτημα

Αποσπάσματα από το άρθρο του Στάλιν "Ο μαρξισμός και το εθνικό ζήτημα": "Απαντα" Ι. Β. Στάλιν, τόμος 2ος (1907 - 1913), εκδόσεις ΚΕ του ΚΚΕ, 1952, σελ. 327 - 412.

Το άρθρο γράφτηκε στη Βιέννη στα τέλη του 1912 και στις αρχές του 1913. Την πρώτη φορά δημοσιεύτηκε το 1913 με την υπογραφή Κ. Στάλιν στα τεύχη αριθμ. 3 - 5 του περιοδικού "Προσβεστσένιγε" με τον τίτλο "Το εθνικό ζήτημα και η σοσιαλδημοκρατία". Το 1914 το άρθρο του Ι. Β. Στάλιν εκδόθηκε σε ιδιαίτερη μπροσούρα με τον τίτλο "Το εθνικό ζήτημα κι ο μαρξισμός" στο εκδοτικό "Πριμπόι" (Πετρούπολη). Η μπροσούρα, με διαταγή του υπουργού των Εσωτερικών, αποσύρθηκε απ' όλες τις δημόσιες βιβλιοθήκες και τα δημόσια αναγνωστήρια. Το 1920 το Λαϊκό Επιτροπάτο για τις υποθέσεις των εθνοτήτων επανεξέδωσε το έργο στη "Συλλογή άρθρων" του Ι. Β. Στάλιν για το εθνικό ζήτημα (Τούλα, κρατικό εκδοτικό). Το 1934 το άρθρο αυτό μπήκε στο βιβλίο του Ιωσήφ Στάλιν: "Ο μαρξισμός και το εθνικό - αποικιακό ζήτημα". Μια συλλογή από διαλεχτά άρθρα και λόγους.

Ο Λένιν στο άρθρο του "Το εθνικό πρόγραμμα του Ρωσικού Σοσιαλδημοκρατικού Εργατικού Κόμματος", τονίζοντας τις αιτίες που στην περίοδο αυτή συντέλεσαν ώστε το εθνικό ζήτημα να καταλάβει σημαντική θέση, έγραφε: "Στη θεωρητική μαρξιστική φιλοσοφία αυτή η κατάσταση πραγμάτων και οι βάσεις του εθνικού προγράμματος της σοσιαλδημοκρατίας φωτίστηκαν πια τον τελευταίο καιρό, (σε πρώτη γραμμή προβάλλει εδώ το άρθρο του Στάλιν)". Το Φλεβάρη (νέο ημερολόγιο) του 1913 ο Βλαδίμηρος Ιλιτς έγραφε στον Α. Μ. Γκόρκι: "Εχουμε ένα θαυμάσιο Γεωργιανό, κάθισε κι έγραψε για την "Προσβεστσένιγε" ένα μεγάλο άρθρο, αφού μάζεψε "όλα" τα αυστριακά και άλλα υλικά". Ο Λένιν όταν έμαθε πως προτείνεται να θεωρηθεί το άρθρο σαν άρθρο για συζήτηση, αντιτάχθηκε σ' αυτό κατηγορηματικά: "Είμαστε, βέβαια, απόλυτα ενάντια σ' αυτό. Το άρθρο είναι πολύ καλό.Το ζήτημα είναι μαχητικό κι εμείς δε θα υποχωρήσουμε ούτε κατά ένα γιώτα από τις θέσεις αρχών μπρος στη μαφία του Μπουντ". (Αρχείο Ινστιτούτου Μαρξ - Ενγκελς - Λένιν). Το Μάρτη του 1913, ευθύς ύστερα από τη σύλληψη του Ι. Β. Στάλιν, ο Λένιν έγραφε στη σύνταξη της εφημερίδας "Σοσιαλδημοκράτης": "Έχουμε βαριές συλλήψεις. Πιάσανε τον Κόμπα (ψευδώνυμο του Στάλιν). Ο Κόμπα πρόφτασε κι έγραψε ένα μεγάλο άρθρο (για τρία φύλλα του "Προσβεστσένιγε") για το εθνικό ζήτημα. Καλά! Πρέπει να αγωνίζεται κανείς για την αλήθεια ενάντια στους σεπαρατιστές και οπορτουνιστές του Μπουντ και των λικβινταριστών".

Ο "Ρ" αναδημοσιεύει τα αποσπάσματα σε τρεις συνέχειες, από το περιοδικό "ΚΟΜΕΠ", Θεωρητικό και Πολιτικό Οργανο της ΚΕ του ΚΚΕ, τεύχος 3, 1999.

Α Μέρος

Η περίοδος της αντεπανάστασης στη Ρωσία δεν έφερε μονάχα "αστραπές και βροντές" μα και την απογοήτευση στο κίνημα, την έλλειψη πίστης στις κοινές δυνάμεις. Όσο πιστεύανε σ' ένα "φωτεινό μέλλον", οι άνθρωποι αγωνίζονταν μαζί, ανεξάρτητα από εθνότητα: προηγούνταν τα κοινά ζητήματα. Στην ψυχή τους εισχώρησε η αμφιβολία κι άρχισαν οι άνθρωποι να χωρίζονται, ο καθένας στο εθνικό του σπιτάκι: ο καθένας ας υπολογίζει μονάχα - στον εαυτόν του! Πρώτ' απ' όλα "το εθνικό πρόβλημα"!

Ταυτόχρονα, μέσα στη χώρα συντελούνταν ένα σοβαρό ρήγμα στην οικονομική ζωή. Το 1905 δεν είχε περάσει μάταια: Τα υπολείμματα της δουλοπαροικίας στο χωριό δέχτηκαν ακόμα ένα χτύπημα. Μια σειρά καλές σοδειές ύστερα από τους λιμούς και η βιομηχανική άνοδος, που ακολούθησε κατοπινά, προώθησαν τον καπιταλισμό. Η διαφοροποίηση στο χωριό και η ανάπτυξη των πόλεων, η ανάπτυξη του εμπορίου και των συγκοινωνιών προχώρησε με μεγάλα βήματα. Ιδιαίτερα είναι αυτό σωστό για τις ακρινές περιοχές. Όλα αυτά δεν μπορούσαν να μην επιταχύνουν και το προτσές της οικονομικής παγίωσης των εθνοτήτων της Ρωσίας, που υποχρεώθηκαν να μπουν σε κίνηση.

Προς την ίδια κατεύθυνση της αφύπνισης των εθνοτήτων επιδρούσε και το "συνταγματικό καθεστώς" που εγκαθιδρύθηκε αυτή την εποχή. Η ανάπτυξη του Τύπου και γενικά της φιλολογίας, μια ορισμένη ελευθερία του Τύπου και των εκπολιτιστικών θεσμών, η ανάπτυξη των λαϊκών θεάτρων κτλ. συντελέσανε, χωρίς αμφιβολία, στο δυνάμωμα των "εθνικών αισθημάτων". Η Δούμα με την εκλογική της καμπάνια και τις πολιτικές της ομάδες πρόσφερε καινούριες δυνατότητες για το ζωντάνεμα των εθνών, μια καινούρια πλατιά κονίστρα για την κινητοποίησή τους.

Το κύμα όμως του μαχητικού εθνικισμού που ξεσηκώθηκε από τα πάνω, μια ολόκληρη σειρά από καταπιεστικά μέτρα που τα έπαιρναν οι "κάτοχοι της εξουσίας" για να εκδικηθούν τις ακρινές περιοχές για την "αγάπη τους προς τη λευτεριά", προκαλέσανε σαν απάντηση το κύμα του εθνικισμού από τα κάτω που κάποτε μετατρεπόταν σε βάναυσο σοβινισμό. Το δυνάμωμα του σιωνισμού (1) στους Εβραίους, ο αναπτυσσόμενος σοβινισμός στην Πολωνία, ο πανισλαμισμός στους Τατάρους, το δυνάμωμα του εθνικισμού στους Αρμένηδες, στους Γεωργιανούς και στους Ουκρανούς, η γενική κλίση του μικροαστού προς τον αντισημιτισμό, όλα αυτά είναι πασίγνωστα γεγονότα.

Το κύμα του εθνικισμού ανέβαινε ολοένα και πιο δυναμωμένο και απειλούσε να καταχτήσει τις εργατικές μάζες. Κι όσο πιο πολύ το απελευθερωτικό κίνημα βρισκόταν σε πτώση, τόσο πιο πλούσια ανθούσαν τα λουλούδια του εθνικισμού. Στη δύσκολη αυτή στιγμή έπεφτε στη σοσιαλδημοκρατία η υψηλή αποστολή ν' αποκρούσει τον εθνικισμό, να προφυλάξει τις μάζες από τη γενική "επιδημία". Γιατί μονάχα η σοσιαλδημοκρατία μπορούσε να το κάνει αυτό, αντιπαραθέτοντας στον εθνικισμό το δοκιμασμένο όπλο του διεθνισμού, την ενότητα και το αδιαίρετο της ταξικής πάλης. Κι όσο πιο δυναμωμένα ανέβαινε το κύμα του εθνικισμού, τόσο πιο βροντερά έπρεπε ν' αντηχήσει η φωνή της σοσιαλδημοκρατίας για αδελφότητα και ενότητα των προλετάριων όλων των εθνοτήτων της Ρωσίας. Γι' αυτό απαιτούνταν ιδιαίτερη σταθερότητα από τους σοσιαλδημοκράτες των ακρινών περιοχών που αντιμετώπιζαν άμεσα το εθνικιστικό κίνημα.

Μα δε στάθηκαν όλοι οι σοσιαλδημοκράτες στο ύψος του καθήκοντος και πρώτ' απ' όλους οι σοσιαλδημοκράτες στις ακρινές περιοχές. Το Μπουντ (*), που πριν υπογράμμιζε τα κοινά καθήκοντα, άρχισε τώρα να προωθεί στο προσκήνιο τους ιδιαίτερους, καθαρά εθνικιστικούς σκοπούς του: Έφτασε ίσαμε που να ανακηρύχνει μαχητικό σημείο της εκλογικής του καμπάνιας το "γιορτασμό του Σαββάτου" και την "αναγνώριση του εβραϊκού γλωσσικού ιδιώματος".(**)

Ύστερα από το Μπουντ ακολούθησε ο Καύκασος: μια μερίδα απ' τους Καυκάσιους σοσιαλδημοκράτες, που προηγούμενα μαζί με τους υπόλοιπους Καυκάσιους σοσιαλδημοκράτες απέκρουαν την "εκπολιτιστική εθνική αυτονομία" τη θέτουν τώρα σαν άμεση διεκδίκηση.(***) Δε μιλάμε πια για τη συνδιάσκεψη των λικβινταριστών που έχει εγκρίνει με διπλωματικό τρόπο τις εθνικιστικές ταλαντεύσεις.(****)

Απ' αυτά όμως προκύπτει ότι οι απόψεις της σοσιαλδημοκρατίας της Ρωσίας για το εθνικό ζήτημα δεν είναι ακόμα σαφείς για όλους τους σοσιαλδημοκράτες.

Είναι φανερό πως είναι απαραίτητη μια σοβαρή και ολόπλευρη εξέταση του εθνικού ζητήματος. Χρειάζεται κοινή και ακούραστη δουλιά από τους συνεπείς σοσιαλδημοκράτες ενάντια στην εθνικιστική θολούρα, απ' όπου κι αν προέρχεται.

Ι. Το έθνος

Τί είναι έθνος; Έθνος είναι πριν απ' όλα μια κοινότητα, μια καθορισμένη κοινότητα ανθρώπων. Η κοινότητα αυτή δεν είναι ούτε από μια ράτσα ούτε από μια φυλή. Το σημερινό ιταλικό έθνος σχηματίστηκε από Ρωμαίους, Γερμανούς, Ετρούσκους, Έλληνες, Άραβες κλπ. Το γαλλικό έθνος αποτελέστηκε από Γαλάτες, Ρωμαίους, Βρετανούς, Γερμανούς κλπ. Το ίδιο πρέπει να ειπωθεί για τους Άγγλους, τους Γερμανούς και τους άλλους, που διαμορφώθηκαν σε έθνη από ανθρώπους διαφορετικής ράτσας και φυλής.

Το έθνος λοιπόν δεν είναι μια κοινότητα από μια ράτσα και από μια φυλή, μα μια ιστορικά διαμορφωμένη κοινότητα ανθρώπων.

Απ' την άλλη μεριά, δε χωράει αμφιβολία πως τα μεγάλα κράτη του Κύρου ή του Αλέξανδρου δεν μπορούσαν να ονομαστούν έθνη, αν και διαμορφώθηκαν ιστορικά, σχηματίστηκαν από διάφορες φυλές και ράτσες. Τα κράτη αυτά δεν ήτανε έθνη, μα τυχαία και λίγο συνδεμένα μαζώματα από ομάδες, που διασπόνταν και ενώνονταν ανάλογα με τις επιτυχίες ή τις ήττες του ενός ή του άλλου καταχτητή.

Το έθνος, λοιπόν, δεν είναι τυχαίο και εφήμερο μάζωμα, μα μια σταθερή κοινότητα ανθρώπων.

Κάθε σταθερή κοινότητα όμως δε δημιουργεί το έθνος. Η Αυστρία και η Ρωσία είναι επίσης σταθερές κοινότητες, ωστόσο όμως κανείς δεν τις ονομάζει έθνη. Σε τι διαφέρει η εθνική κοινότητα από την κρατική κοινότητα; Εκτός από τ' άλλα και απ' το ότι μια εθνική κοινότητα είναι ακατανόητη χωρίς κοινή γλώσσα, ενώ για το κράτος δεν είναι υποχρεωτική η κοινή γλώσσα. Το τσέχικο έθνος στην Αυστρία και το πολωνικό στη Ρωσία δε θα μπορούσαν να υπάρξουν χωρίς μια κοινή για το καθένα γλώσσα, ενώ η ύπαρξη μιας ολόκληρης σειράς από γλώσσες στη Ρωσία και στην Αυστρία δεν εμποδίζει την ακεραιότητά τους. Πρόκειται φυσικά για τις γλώσσες που μιλάνε οι λαοί και όχι για τις επίσημες γλώσσες της γραφειοκρατίας.

Έτσι, λοιπόν, η κοινότητα της γλώσσας είναι ένα από τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του έθνους.

Αυτό βέβαια δε σημαίνει ότι τα διάφορα έθνη παντού και πάντα μιλάνε διαφορετικές γλώσσες, είτε ότι όλοι που μιλάνε μια και την ίδια γλώσσα αποτελούν υποχρεωτικά ένα έθνος. Κοινή γλώσσα για κάθε έθνος, όχι όμως και υποχρεωτικά διαφορετικές γλώσσες για τα διαφορετικά έθνη! Δεν υπάρχει έθνος που να μιλά ταυτόχρονα διαφορετικές γλώσσες, αυτό όμως ακόμα δε σημαίνει πως δεν μπορούν να υπάρξουν δύο έθνη που να μιλούν την ίδια γλώσσα! Οι Αγγλοι και οι Βορειοαμερικανοί μιλούνε μια γλώσσα κι όμως δεν αποτελούν ένα έθνος. Το ίδιο πρέπει να ειπωθεί για τους Νορβηγούς και τους Δανούς, τους Αγγλους και τους Ιρλανδούς.

Γιατί όμως οι Αγγλοι και οι Βορειοαμερικανοί λ.χ. δεν αποτελούν ένα έθνος, παρ' όλο που έχουνε κοινή γλώσσα;

Γιατί πρώτ' απ' όλα δε ζουν μαζί, μα σε διαφορετικά εδάφη. Το έθνος διαμορφώνεται μονάχα σαν αποτέλεσμα μακρόχρονων και κανονικών σχέσεων, σαν αποτέλεσμα κοινής ζωής των ανθρώπων από γενεά σε γενεά. Και η μακρόχρονη κοινή ζωή είναι αδύνατη χωρίς το κοινό έδαφος. Οι Αγγλοι και οι Αμερικανοί κατοικούσαν πριν στο ίδιο έδαφος, στην Αγγλία, και αποτελούσαν ένα έθνος. Αργότερα μια μερίδα από τους Αγγλους μετοίκησε απ' την Αγγλία σ' ένα καινούριο έδαφος, στην Αμερική, κι εδώ, στο καινούριο έδαφος, με την πάροδο του χρόνου διαμόρφωσε το νέο βορειοαμερικανικό έθνος. Τα διαφορετικά εδάφη είχαν σαν αποτέλεσμα το σχηματισμό διαφορετικών εθνών.

Έτσι, λοιπόν, η κοινότητα του εδάφους είναι ένα απ' τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του έθνους.

* * *

Αυτό όμως δεν ολοκληρώνει το ζήτημα. Η κοινότητα εδάφους μόνη της δε δίνει ακόμα το έθνος. Για να δοθεί το έθνος χρειάζεται, εκτός απ' αυτό, η εσωτερική οικονομική σύνδεση που συνενώνει τα ξεχωριστά τμήματα του έθνους σε ένα σύνολο. Ανάμεσα στην Αγγλία και στη Βόρεια Αμερική δεν υπάρχει μια τέτοια σύνδεση, γι' αυτό και αποτελούν δύο διαφορετικά έθνη. Μα και οι ίδιοι οι Βορειοαμερικανοί δε θα άξιζαν να ονομάζονται έθνος, αν οι διάφορες γωνιές της Βόρειας Αμερικής δεν ήταν ενωμένες ανάμεσά τους σ' ένα οικονομικό σύνολο, χάρη στον καταμερισμό της δουλιάς ανάμεσά τους, χάρη στην ανάπτυξη των συγκοινωνιών κλπ.

Ας πάρουμε τη Γεωργία. Οι Γεωργιανοί πριν από την εποχή της μεταρρύθμισης ζούσανε σε κοινό έδαφος και μιλούσανε την ίδια γλώσσα, παρ' όλα αυτά, για να ακριβολογήσουμε, δεν αποτελούσαν ένα έθνος, γιατί όπως ήτανε κομματιασμένοι σε πολλά πριγκιπάτα αποσπασμένα το ένα απ' το άλλο, δεν μπορούσαν να ζήσουν μια κοινή οικονομική ζωή, επί αιώνες πολεμούσαν αναμεταξύ τους και καταστρέφανε ο ένας τον άλλον, υποκινώντας ο ένας ενάντια στον άλλον τους Πέρσες και τους Τούρκους. Η εφήμερη και τυχαία συνένωση των πριγκιπάτων, που κάποτε κάποιος τυχερός ηγεμόνας κατάφερνε να πραγματοποιήσει, αγκάλιαζε, στην καλύτερη περίπτωση, μονάχα την επιφάνεια, δηλαδή τη διοικητική σφαίρα, και τσακιζόταν γρήγορα πάνω στις ιδιοτροπίες των πριγκίπων και στην αδιαφορία των χωρικών. Μα δεν μπορούσε να γίνει διαφορετικά μέσα στις συνθήκες του οικονομικού τεμαχισμού της Γεωργίας...

Η Γεωργία σαν έθνος εμφανίστηκε μονάχα στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, όταν η πτώση της δουλοπαροικίας και η ανάπτυξη της οικονομικής ζωής στη χώρα, η ανάπτυξη των συγκοινωνιών και η εμφάνιση του καπιταλισμού, αποκαταστήσανε τον καταμερισμό της δουλιάς ανάμεσα στις ξεχωριστές περιοχές της Γεωργίας, κλόνισαν τελικά τον οικονομικό αποκλεισμό των πριγκιπάτων και τα ένωσαν σ' ένα σύνολο.

Το ίδιο πρέπει να ειπωθεί και για τα άλλα έθνη που πέρασαν το στάδιο της φεουδαρχίας και αναπτύξανε στη χώρα τους τον καπιταλισμό.

Έτσι, λοιπόν, η κοινότητα της οικονομικής ζωής, η οικονομική συνοχή είναι μια από τις χαρακτηριστικές ιδιότητες του έθνους.

Μα και αυτό δεν ολοκληρώνει το ζήτημα. Εκτός από όλα που έχουν ειπωθεί, πρέπει να προσέξουμε ακόμα τις ιδιότητες της πνευματικής φυσιογνωμίας των ανθρώπων που ενώνονται σ' ένα έθνος. Τα έθνη ξεχωρίζουν το ένα από το άλλο όχι μονάχα από τις συνθήκες της ζωής τους, μα και απ' την πνευματική τους φυσιογνωμία, που εκφράζεται στις ιδιομορφίες του εθνικού πολιτισμού. Αν η Αγγλία, η Βόρεια Αμερική και η Ιρλανδία, που μιλάνε την ίδια γλώσσα, αποτελούν ωστόσο τρία διαφορετικά έθνη, σ' αυτό δεν παίζει μικρό ρόλο η ιδιόμορφη εκείνη ψυχοσύνθεση που διαμορφώθηκε από γενεά σε γενεά σαν αποτέλεσμα των ανόμοιων συνθηκών της ύπαρξής τους.

Αυτή καθαυτή η ψυχοσύνθεση βέβαια ή, όπως αλλιώτικα τη λένε "ο εθνικός χαρακτήρας", είναι για τον παρατηρητή κάτι το ασύλληπτο, εφόσον όμως αυτή εκφράζεται στην ιδιομορφία του πολιτισμού ολόκληρου του έθνους, είναι χειροπιαστή και δεν μπορεί να αγνοηθεί.

Δε χρειάζεται καν να γίνει λόγος πως "ο εθνικός χαρακτήρας" δεν είναι κάτι μια για πάντα δοσμένο, μα αλλάζει μαζί με τις συνθήκες της ζωής, μια και υπάρχει όμως, βάζει τη σφραγίδα του πάνω στη φυσιογνωμία του έθνους σε κάθε δοσμένη στιγμή.

Έτσι λοιπόν η κοινότητα της ψυχοσύνθεσης,που εκφράζεται στον κοινό πολιτισμό, είναι ένα από τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του έθνους.

* * *

Έτσι εξαντλήσαμε όλα τα γνωρίσματα του έθνους.

Έθνος είναι η ιστορικά διαμορφωμένη σταθερή κοινότητα ανθρώπων, που εμφανίστηκε πάνω στη βάση της κοινότητας της γλώσσας, του εδάφους, της οικονομικής ζωής και της ψυχοσύνθεσης που εκδηλώνεται στην κοινότητα του πολιτισμού.

Είναι όμως αυτονόητο ότι το έθνος, όπως και κάθε ιστορικό φαινόμενο, υπόκειται στο νόμο της αλλαγής, έχει την ιστορία του, έχει αρχή και τέλος. Είναι απαραίτητο να υπογραμμιστεί ότι κανένα από τα παραπάνω γνωρίσματα, ξεχωριστά παρμένο, δεν είναι αρκετό για τον ορισμό του έθνους. Κάτι παραπάνω: φτάνει να λείπει έστω και ένα από τα γνωρίσματα αυτά, για να παύσει το έθνος να είναι έθνος.

Μπορεί να φανταστεί κανένας, ανθρώπους με κοινό "εθνικό χαρακτήρα" κι όμως να μην μπορεί να πει ότι αποτελούν ένα έθνος, αν είναι οικονομικά χωρισμένοι, ζουν σε διαφορετικά εδάφη, μιλούν διαφορετικές γλώσσες κλπ. τέτοιοι λ.χ. είναι οι Εβραίοι της Ρωσίας, της Γαλικίας, της Αμερικής, της Γεωργίας και οι ορεσίβιοι Εβραίοι που, κατά τη γνώμη μας, δεν αποτελούν ενιαίο έθνος.

Μπορεί να φανταστεί κανείς ανθρώπους με κοινό έδαφος και κοινή οικονομική ζωή, κι όμως να μην αποτελούν ένα έθνος, γιατί δεν έχουν κοινή γλώσσα και κοινό "εθνικό χαρακτήρα". Τέτοιοι λ.χ. είναι οι Γερμανοί και οι Λετονοί στη Βαλτική περιοχή.

Τέλος, οι Νορβηγοί και οι Δανοί μιλούνε μια γλώσσα, δεν αποτελούν όμως ένα έθνος, επειδή λείπουν τα άλλα γνωρίσματα.

Μονάχα όταν υπάρχουν όλα τα γνωρίσματα μαζί παρμένα, μας δίνουν το έθνος.

Παραπομπές

(1) Σιωνισμός: εθνικιστικό - αντιδραστικό ρεύμα των Εβραίων κεφαλαιοκρατών, που είχε οπαδούς ανάμεσα στους διανοούμενους και στα πιο καθυστερημένα στρώματα των Εβραίων εργατών. Οι σιωνιστές προσπαθούσαν ν' απομονώσουν τις εβραϊκές εργατικές μάζες από τον κοινό αγώνα του προλεταριάτου.

(*) σ.σ.: Μπουντ: "Γενική ένωση των Εβραίων εργατών της Πολωνίας, της Λιθουανίας και της Ρωσίας". Οργανώθηκε τον Οκτώβρη του 1897 (βλ. Ι. Β. Στάλιν, "Απαντα", τ. 1, σελ. 429).

(**) Βλ. την "Εκθεση για την ΙΧ συνδιάσκεψη του Μπουντ".

(***) Βλ. την ανακοίνωση της συνδιάσκεψης του Αυγούστου.

(****) Βλ. στο ίδιο.